Rechten in de ruimte

Commerciële bedrijven beginnen steeds vaker te fantaseren over ruimtetoerisme.(1) De eerste commerciële ruimtewandeling is nu werkelijkheid geworden. In september heeft miljardair Jared Isaacman de eerste commerciële ruimtewandeling gemaakt.(2) Hoewel de huidige kosten van deze tripjes voor de meeste mensen nog een barrière vormen voor ruimtetoerisme, was vliegen ooit ook enkel weggelegd voor de elite. Bovendien biedt de ruimte mogelijkheid voor het delven van zeldzame grondstoffen die op aarde beginnen op te raken. De opkomst van ruimtetoerisme en de mogelijkheid tot het delven van zeldzame grondstoffen in de ruimte zorgen voor nieuwe juridische vraagstukken. Hoe zit het bijvoorbeeld met territoriale soevereiniteit in de ruimte? Welke wetten zijn van toepassing als zich een misdrijf voordoet? En hoe worden de mensenrechten gewaarborgd buiten de aarde?

Territoriale soevereiniteit in de ruimte

De Verenigde Naties hebben een speciale afdeling opgericht: the Office for Outer Space Affairs (UNOOSA).(3) Deze organisatie stelde in 1967 het ‘Outer Space Treaty’ op. Artikel 1 van het verdrag geeft staten de mogelijkheid om de ruimte en andere hemellichamen te onderzoeken. In artikel 2 van dit verdrag is vastgelegd dat de ruimte, inclusief de maan en andere hemellichamen, niet onderworpen kan worden aan nationale aanspraken op soevereiniteit. Geen enkel land kan dus gebieden in de ruimte claimen of koloniseren, en ruimteverkenning moet ten goede komen aan de gehele mensheid. Hoewel Neil Armstrong de eerste mens was die voet op de maan zette en daar de Amerikaanse vlag plantte, maakt dit de maan dus niet tot Amerikaans grondgebied.(4) Uiteraard is artikel 2 van groot belang om conflicten met betrekking tot territoriale soevereiniteit te voorkomen. Hoe zou bijvoorbeeld op een eerlijke wijze bepaald kunnen worden wie welk stuk van de maan krijgt?

De houdbaarheid van dit verdrag in de toekomst is echter onderwerp van debat. Door grondstoftekorten op aarde groeit de interesse in het winnen van grondstoffen op de maan en Mars.(5) De maan bevat veel waardevolle grondstoffen zoals helium, zeldzame metalen en water. De vraag is alleen: mogen deze waardevolle grondstoffen gewonnen worden door commerciële bedrijven? Volgens artikel 2 van het Outer Space Treaty moet ruimte verkenning, dus ook exploitatie van grondstoffen, ten goede komen aan de gehele mensheid. Dit roept de vraag op of commerciële bedrijven het recht mogen hebben om deze natuurlijke hulpbronnen te winnen? Zonder dat er eigendomsrechten in de ruimte gelden, zullen in de toekomst aanvullende wetten nodig zijn om exploitatie van grondstoffen op een eerlijke manier te reguleren.(6)

Juridische aspecten van misdrijven in de ruimte

In 2019 werd een baanbrekend juridisch vraagstuk opgeworpen toen NASA-astronaut Anne McClain werd beschuldigd van identiteitsfraude.(7) McClain zou tijdens haar verblijf in de ruimte de bankgegevens van haar ex-partner hebben ingezien. Dit roept de vraag op of wetten überhaupt van toepassing zijn in de ruimte, aangezien er geen territoriale soevereiniteit bestaat. Volgens Mark Sundahl, directeur van het Global Space Law Center, betekent het feit dat een misdrijf in de ruimte plaatsvindt niet dat de wet niet van toepassing is.(8)

Een tweede, nog complexer vraagstuk is: als er volgens Sundahl inderdaad wetten van toepassing zijn, welke wetten gelden dan? Tot op heden is er nog nooit een rechterlijke uitspraak geweest over een misdrijf dat in de ruimte heeft plaatsgevonden. Dit maakt de situatie complexer voor rechters. Hoewel wetten wereldwijd vergelijkbare basisprincipes hebben, zijn er ook verschillen. De ruimte is geen nationaal grondgebied waarop men kan terugvallen waardoor het bronlandbeginsel wegvalt. Daardoor blijven het nationaliteitsbeginsel en het woonlandbeginsel over als mogelijke grondslagen voor juridische toetsing. Een rechter zou op basis van een van deze beginselen kunnen bepalen welke wetgeving van toepassing is. Ook het gebruik van deze beginselen blijft onwijs moeilijk. Indien een Amerikaan en een Rus in een strafrechtelijk conflict raken in de ruimte, zullen beiden vermoedelijk niet volgens elkaars rechtssysteem berecht willen worden. De Amerikaanse partij zal waarschijnlijk bezwaar maken tegen berechting onder Russische jurisdictie, terwijl de Russische partij hetzelfde zal wensen ten aanzien van het Amerikaanse recht. Totdat een zaak daadwerkelijk voor de rechter komt, blijft het echter afwachten hoe er in een ‘ruimte-zaak’ zal worden geoordeeld.

Mensenrechten in de ruimte

Ook op het gebied van mensenrechten in de ruimte bevinden we ons nog in een vroeg stadium. Frans von der Dunk, hoogleraar ruimtevaartrecht aan de Universiteit van Nebraska-Lincoln, stelt dat hoewel ruimtetoerisme in de toekomst waarschijnlijk sterk zal toenemen, het nu nog niet op een schaal plaatsvindt die het noodzakelijk maakt om concrete mensenrechtenregelingen te treffen.(9)

De juridische aspecten van ruimteverkenning en -toerisme bevinden zich in een fascinerende, maar grotendeels onontgonnen fase. Naarmate ruimtetoerisme toegankelijker wordt en de mensheid steeds verder het universum in trekt, zal het opstellen van duidelijke wetten en regels voor de ruimte een steeds belangrijker onderwerp van discussie worden. Welke wetten en regels moeten volgens jou worden toegepast in de ruimte?

N. Drake, ‘De toekomst van de ruimtevaart: van vakantie in de ruimte tot mensen op Mars’, Nationalgeographic.nl, 18 februari 2021 (online).
O. Holmes, ‘polaris down astronauts complete first commercial spacewalk’, theguardian.com, 12 september 2024. (online)
United Nations Office for Outer Space Affairs, ‘Treaty on Principles Governing the Activities of States in the Exploration and Use of Outer Space, including the Moon and Other Celestial Bodies’ (Outer Space Treaty), Unoosa.org (laatst bezocht op 30 oktober 2024).
‘Neil Armstrong: eerste mens op de maan’,Historiek, historiek.net , 27 januari 2023 (online).
Universiteit Leiden, ‘Mag je mineralen delven op de maan?’ universiteitleiden.nl 11 november 2016 (online).
F.G. von der Dunk, ‘who owns the moon? a space lawyer answers.’,theconversation.nl 20 september 2018, p. 1-6; F.G. von der Dunk. ‘asteroid mining: international and national legal aspects’, msuilr.org, 2018, p83-101.
R. Vreeken, ‘Astronaut Anne McClain wordt beschuldigd van de eerste wetsovertreding in de ruimte’, volkskrant.nl, 24 augustus 2019 (online).
NOS, 'Astronaut beschuldigd van eerste misdaad ooit in ruimte’, nos.nl , 24 augustus 2019 (online).
Folia, ‘Wie bepaalt de regels in de race om de ruimte?’ folia.nl, 11 september 2018 (online).