Het rechtssysteem heeft als doel om fundamentele rechten en waarheidsvinding te beschermen. Hoewel het rechtssysteem zorgvuldigheid probeert na te streven, biedt het systeem echter geen absolute garantie tegen fouten. Soms kan een onschuldig persoon namelijk ten onrechte worden veroordeeld, een situatie die bekendstaat als een rechterlijke dwaling. Dergelijke dwalingen zijn vaak ernstig en kunnen tragische en verstrekkende en gevolgen hebben.
Een bekend voorbeeld in Nederland is de Puttense moordzaak, waarbij twee mannen in 1994 veroordeeld werden voor een moord die zij niet hadden gepleegd. Pas na 17 jaar werd hun onschuld aangetoond door de inzet van nieuwe DNA-technieken, die de mannen uitsloten als daders.(1) Een ander bekend voorbeeld is de Schiedammer parkmoord. In deze zaak werd Kees B. in 2012 vrijgesproken, nadat hij tien jaar onterecht was veroordeeld voor een verkrachting die hij niet had gepleegd. Wederom speelde hier nieuw DNA-bewijs een doorslaggevende rol bij het aantonen van de onschuld van Kees B.(2)
Deze zaken illustreren niet alleen de enorme impact die rechterlijke dwalingen kunnen hebben op de levens van betrokkenen, maar ook dat juridische fouten gecorrigeerd kunnen worden. Dit artikel bespreekt de aard van rechterlijke dwalingen, de mechanismen die dergelijke fouten mogelijk maken en de maatregelen die genomen worden om onherstelbare vergissingen te voorkomen.
Wat zijn rechterlijke dwalingen en hoe vaak komen ze voor?
Het Nederlandse rechtssysteem kent diverse manieren om te voorkomen dat onschuldige personen worden veroordeeld. Voorbeelden hiervan zijn hoger beroep en vrijspraak bij onvoldoende bewijs. Wanneer iemand desondanks onterecht wordt veroordeeld voor een misdrijf die hij of zij niet heeft gepleegd, spreekt men van een rechterlijke dwalingen. Hoewel de term “rechterlijke dwaling” suggereert dat de fout bij de rechter ligt, kunnen fouten die leiden tot rechterlijke dwalingen ook al bij de politie of het Openbaar Ministerie gemaakt zijn.(3)
De afgelopen decennia zijn er meerdere rechterlijke dwalingen vastgesteld bij ernstige levensdelicten. Naast de eerder besproken Schiedammer parkmoord en de Puttense moordzaak behoren de zaken van Lucia de Berk en Ina Post ook tot bekende Nederlandse zaken waarin veroordeelden na herziening van de zaak werden vrijgesproken.(4) Deze zaken vertegenwoordigen echter slechts het zichtbare deel van het probleem. Onderzoek suggereert dat er tientallen mogelijke onterechte veroordelingen zijn(5), maar exacte cijfers ontbreken.(6) Het werkelijke aantal blijft met name onbekend omdat veel zaken geen herziening bereiken of omdat het gaat om lichte misdrijven of zaken die buiten de aandacht blijven.(7)
Oorzaken van rechterlijke dwalingen
Rechterlijke dwalingen kunnen door uiteenlopende factoren worden veroorzaakt. Een veelvoorkomende oorzaak is het gebruik van onbetrouwbare getuigenverklaringen. Rechters baseren hun oordeel op verklaringen van getuigen en deskundigen, evenals op het onderzoek uitgevoerd door politie en justitie. Wanneer deze partijen fouten maken of belangrijke dingen over het hoofd zien kan het voor de rechter bijzonder lastig zijn van dergelijke fouten kennis te nemen.(8) In de eerder besproken Puttense moordzaak speelden naast het gebruik van verouderde DNA-technieken ook onbetrouwbare getuigenverklaringen een rol bij de rechterlijke dwaling: de getuigenverklaringen die aanvankelijk als cruciaal bewijs werden gezien in de zaak, bleken achteraf onjuist te zijn.(9)
Een andere oorzaak is het gebruik van ondeugdelijk bewijsmateriaal. Dit kan optreden wanneer sporen tijdens het onderzoek besmet worden of wanneer laboratoriumfouten, zoals het per ongeluk verwisselen van monsters, plaatsvinden. Dergelijke fouten beschadigen de betrouwbaarheid van het bewijsmateriaal en kunnen leiden tot onterechte veroordelingen.(10)
Daarnaast spelen cognitieve denkfouten een belangrijke oorzaak bij het ontstaan van rechterlijke dwalingen. Mensen hebben bijvoorbeeld over het algemeen de neiging om informatie die bevestigd is, zwaarder te laten wegen dan informatie die is ontkracht. Dit kan ertoe leiden dat bewijs dat schuld suggereert, belangrijker kan worden geacht dan bewijs dat onschuld ondersteunt.(11) Tunnelvisie is een ander voorbeeld van een dergelijke denkfout. Tunnelvisie vormt met name een probleem bij politieonderzoeken. Wanneer onderzoekers bij een politieonderzoek zich namelijk zo sterk op een bepaald scenario richten dat alternatieve verklaringen en bewijzen worden genegeerd, kan deze denkfout bijdragen aan de veroordeling van onschuldige personen.(12)
Nog een heel belangrijke oorzaak voor het ontstaan van rechterlijke dwalingen is druk om bekentenissen te verkrijgen van verdachten. Onder intense druk kunnen verdachten valse bekentenissen afleggen, vaak uit angst, vermoeidheid of misleiding door onzorgvuldige of manipulerende verhoortechnieken. Een soortgelijk scenario deed zich voor in de zaak van de Schiedammer parkmoord, waarin Kees B. een valse bekentenis aflegde.(13)
Naast de hierboven genoemde oorzaken zijn er nog vele andere factoren die rechterlijke dwalingen in de hand werken, zoals belastende verklaringen van medegedetineerden (zogenaamde jailhouse snitches), inadequate rechtsbijstand en wangedrag van politie of justitie.(14) Ook is uit bepaalde studies gebleken dat kenmerken van de verdachte, zoals leeftijd en ras, invloed kunnen hebben op de kans op een onterechte veroordeling.(15)
Gevolgen van rechterlijke dwalingen
De gevolgen van een rechterlijke dwaling zijn immens voor veroordeelde personen. Het onrecht dat een veroordeelde persoon treft kan zich uiten in het verlies van jaren van vrijheid, schade aan het persoonlijke leven en psychologische gevolgen. In het geval van Kees B. heeft zijn jarenlange onterechte veroordeling diepe psychologische wonden achtergelaten.(16)
Rechterlijke dwalingen vormen daarnaast ook een serieuze bedreiging voor democratische samenlevingen.(17) Gevolgen van rechterlijke dwalingen kunnen namelijk het vertrouwen van burgers in het rechtssysteem ondermijnen en leggen een zware emotionele last op de betrokken justitiële actoren, die moeten leven met de wetenschap dat zij hebben bijgedragen aan de veroordeling van een onschuldig persoon. Bovendien blijft de daadwerkelijke dader vrij, wat de veiligheid van de samenleving in gevaar brengt. Amerikaans onderzoek toont zelfs aan dat 94% van de geïdentificeerde daders in dergelijke gevallen doorgaat met het plegen van ernstige misdaden, wat leidt tot slachtoffers die vermeden hadden kunnen worden.(18)
Hoe kunnen rechterlijke dwalingen voorkomen worden?
Rechterlijke dwalingen worden met grote zorgvuldigheid aangepakt in Nederland om onterechte veroordelingen te voorkomen. De Rechtspraak heeft verschillende maatregelen ingevoerd, waaronder extra scholing voor rechters, bijvoorbeeld over statistiek en DNA-technieken. Daarnaast kunnen forensisch adviseurs bij complexe strafzaken ingezet worden om forensisch bewijs wetenschappelijk correct te interpreteren en mogelijke fouten te signaleren. Verder is het Nationaal Register Gerechtelijke Deskundigen (NRGD) opgericht voor snelle toegang voor rechters tot betrouwbare informatie.(19) Bovendien is naar aanleiding van de Schiedammer parkmoord de Commissie Evaluatie Afgesloten Strafzaken (CEAS) opgericht. De CEAS onderzoekt strafzaken opnieuw en kijkt of eerdere veroordelingen nog steeds gerechtvaardigd zijn.(20) Tot slot kunnen sinds de aanpassings van de herzieningswetgeving in 2012 veroordeelden in ernstige zaken de procureur-generaal verzoeken om nader onderzoek, met ondersteuning van de Adviescommissie Afgesloten Strafzaken (ACAS).(21)
Conclusie
Rechterlijke dwalingen hebben verstrekkende gevolgen voor zowel individuen als de samenleving. Dergelijke dwalingen leiden tot verlies van vrijheid en tasten levens van onterecht veroordeelden aan, terwijl ook het vertrouwen in het rechtssysteem en de maatschappelijke veiligheid wordt beschadigd. Bekende zaken in Nederland zoals de Puttense moordzaak en de Schiedammer parkmoord en andere studies tonen aan dat rechterlijke dwalingen ontstaan door diverse factoren, waaronder onbetrouwbare getuigenverklaringen, ondeugdelijk bewijs en cognitieve denkfouten. Het Nederlandse rechtssysteem heeft verschillende maatregelen ondernomen om rechterlijke dwalingen te voorkomen zoals forensische ondersteuning, herzieningsmechansimen en betere scholing van rechters.
Rechterlijke dwalingen onderstrepen dat ook zorgvuldig geconstrueerde systemen, waaronder het rechtssysteem, niet volledig vrij zijn van fouten. Door te blijven leren van gemaakte fouten, bestaande procedures te verbeteren en te investeren in voorlichting en technologische innovaties, is er een mogelijkheid om rechterlijke dwalingen te minimaliseren. Het streven naar gerechtigheid is een voortdurend proces, waarin waakzaamheid en verbetering noodzakelijk zijn om de verstrekkende consequenties van onjuiste veroordelingen, zowel voor individuen als voor de maatschappij als geheel, zoveel mogelijk te voorkomen.
Literatuurlijst
(1). NOS, 'De Puttense moordzaak', nos.nl, 10 november 2011 (online).
(2). NOS, 'Tunnelvisie leidde tot rechterlijke dwaling bij flatmoord, hoe uniek is dat?', nos.nl, 5 september 2022 (online).
(3). 'Rechterlijke dwalingen', rechtspraak.nl.
(4). 'Rechterlijke dwalingen', rechtspraak.nl.
(5). P.J. van Koppen, 'Rechterlijke dwalingen', in: P.J. van Koppen, J.W. de Keijser, R. Horselenberg, & M. Jelicic, Routes Van Het Recht: Over De Rechtspsychologie, Den Haag: Boom juridisch 2017.
(6). H.A. Bedau, & M.L. Radelet, 'Miscarriages of justice in potentially capital cases', Stanford law review 1987, 40(1), p. 21-179.
(7). S.R. Gross, 'Convicting the innocent', Annual review of law and social science 2008, 4, p. 173-192.
(8). 'Rechterlijke dwalingen', rechtspraak.nl.
(9). NOS, 'De Puttense moordzaak', nos.nl, 10 november 2011 (online).
(10). 'Rechterlijke dwalingen', rechtspraak.nl.
(11). 'Rechterlijke dwalingen', rechtspraak.nl.
(12). 'Tunnelvisie', rechtspraak.nl.
(13). R. Horselenberg, & T. Smeets, 'Valse bekentenissen', Advocatenblad 2005, 14, p. 620-623.
(14). J. Gould, J. Carrano, R.A. Leo & K. Hail-Jares, 'Predicting erroneous convictions', Iowa Law Review 2013, 99, p. 471-522. R.A. Leo, ‘The criminology of wrongful conviction: A decade later’, Journal of contemporary criminal justice 2017, 33(1), p. 82-106.
(15). Gould e.a. 2014.
(16). P. Verspeek, 'Kees B. en het leven na de Schiedammer parkmoord', rijnmond.nl, 22 januari 2014 (online).
(17). C.R. Huff, A. Rattner, E. Sagarin & D.E.J. MacNamara, 'Guilty Until Proved Innocent: Wrongful Conviction and Public Policy ', Crime & Delinquency 1986, 32(4), p. 518-544.
(18). R.J. Norris, J.N. Weintraub, J.R. Acker, A.D. Redlich, C.L. Bonventre. ‘The criminal costs of wrongful con-victions: Can we reduce crime by protecting the innocent?’, Criminology & Public Policy 2019, online first, p. 1-22.
(19). 'Rechterlijke dwalingen', rechtspraak.nl.
(20). J. de Ridder, C.M. Klein Haarhuis & W.M. de Jongste, De CEAS aan het werk. Bevindingen over het functioneren van de Commissie Evaluatie Afgesloten Strafzaken 2006-2008, Den Haag: Boom Juridische uitgevers/WODC 2008, p. 19.
(21). Nederlandse Vereniging voor Rechtspraak, 'Adviescommissie Afgesloten Strafzaken (ACAS) ', nvvr.org, 12 juli 2022 (online).