De rechtspraak kampt met een toenemende werkdruk, waardoor het niet ongebruikelijk is om lang te moeten wachten op een uitspraak in eerste instantie, laat staan in hoger beroep of cassatie.(1) Ondanks inspanningen om het achterstallige werk weg te werken, blijven de dossiers zich opstapelen. Een mogelijke oplossing voor dit probleem zou het gebruik van artificial intelligence (AI) kunnen zijn. AI verwijst naar algoritmes die taken uitvoeren die voorheen door mensen werden verricht.(2) In dit artikel wordt onderzocht of AI een bijdrage kan leveren aan de rechtspraak. Moeten rechters in de toekomst vrezen voor hun baan, of zal AI vooral een ondersteunende rol vervullen?
Volgens velen is AI de toekomst. Wie AI niet inzet, loopt het risico te worden ingehaald door de concurrentie.(3) AI wordt op dit moment al op kleine schaal gebruikt door juristen, bijvoorbeeld voor het scannen van documenten, het opstellen van conceptteksten en administratieve werkzaamheden.(4) In de rechtspraak zelf is het gebruik van AI echter nog zeer beperkt, terwijl er veel voordelen aan verbonden kunnen zijn.
Een belangrijk voordeel van AI is dat de toegang tot de rechter vergroot kan worden. Rechtzoekenden die geen rechtbank in de buurt hebben of daar moeilijk kunnen komen, zouden bijvoorbeeld via digitale middelen hun geschil kunnen voorleggen. Dit kan de werkdruk van rechters verlichten en de rechtspraak efficiënter maken.(5) Bovendien is AI aanzienlijk goedkoper dan een volledige gerechtelijke procedure, aangezien er minder mankracht nodig is. Daarnaast kan AI razendsnel grote hoeveelheden data analyseren en hieruit conclusies trekken, wat de snelheid en effectiviteit van rechtsprocessen ten goede kan komen.
Toch zijn er ook nadelen. Zo kunnen bepaalde rechten momenteel nog niet voldoende gewaarborgd worden.(6) Het recht op een eerlijk proces kan bijvoorbeeld in het geding komen, omdat AI beslissingen baseert op bestaande data, wat kan leiden tot systematische vooringenomenheid of discriminatie van bepaalde groepen. Ook het recht op privacy staat onder druk, aangezien de gegevens die met AI gedeeld worden, als data worden opgeslagen en mogelijk misbruikt kunnen worden. AI kan op dit moment al wel correlaties en verbanden herkennen, maar het is nog niet in staat juridische informatie te begrijpen en goed te verwerken. AI zou veel effectiever gebruikt kunnen worden als uitspraken machine-verwerkbaar worden gemaakt en als daar juridische betekenis aan wordt gegeven. (7)
In China wordt al gebruikgemaakt van AI in de rechtspraak om de afdoening van zaken te versnellen. Bijvoorbeeld met het systeem ‘wise judge’ dat zaken zoekt met gelijkenissen waardoor een vonnis meteen geschreven kan worden. Ook wordt in strafzaken gebruikgemaakt van ‘systeem 206’. Dit systeem onderzoekt of bewijsmateriaal wel rechtmatig verkregen is. Toch zeggen Chinese rechters niet altijd tevreden te zijn met het resultaat, omdat de zaken met veel gelijkenissen toch niet altijd helemaal gelijk zijn.(8)
Het is duidelijk dat AI in de rechtspraak nog de nodige uitdagingen kent. Het volledig vervangen van rechters lijkt vooralsnog onhaalbaar, maar AI kan zeker een ondersteunende rol spelen.(9) Zo kan het worden ingezet voor data-analyse en het opstellen van conceptuitspraken, wat nu al door advocaten wordt gedaan. In Estland wordt al gebruikgemaakt van AI, maar hierbij maakt AI geen juridische beslissingen. De AI tools zijn er vooral om te ondersteunen. Dit doen ze bijvoorbeeld door het transcriberen van zittingen en het anonimiseren van uitspraken.(10) In de toekomst zou deze technologie in Nederland wellicht ook op grotere schaal toegepast kunnen worden ter ondersteuning van rechters.
Kortom, AI biedt voordelen doordat het goedkoper en efficiënter is, maar er zijn nog aanzienlijke uitdagingen. Belangrijke rechten kunnen momenteel niet volledig worden gegarandeerd. Desondanks kan AI wel als ondersteunend middel dienen in de rechtspraak. AI zal in de toekomst ongetwijfeld een steeds grotere rol spelen in de rechtspraak. De vraag is wel hoe we dit op een ethisch verantwoorde manier kunnen doen. Hoe kunnen we ervoor zorgen dat rechten zoals het recht op privacy en het recht op een eerlijk proces kunnen worden gewaarborgd bij het gebruik van AI. Voor beantwoording van die vraag zal samenwerking nodig zijn van juristen en technologen.
Bronnen:
-
L. Bomers & F. Tijmstra, ‘Druk op rechters zo groot dat OM niet meer alle zaken moet afhandelen, vindt deze rechtsgeleerde’, eenvandaag.avrotros.nl, 27 februari 2023 (online).
-
Rijksinspectie digitale infrastructuur, ‘Wat is artificial intelligence?', rdi.nl (online).
-
H. Kleinjan, ‘AI is er en gaat blijven’, magazins.nctv.nl. (online).
-
M. Bomers, ‘AI in de advocatuur’, advocatenorde.nl, 9 oktober 2024, (online).
-
P. Louwerse, ‘Robot rechter niet aan de orde, maar AI kan rechters wel ondersteunen’, mr-online.nl, 8 augustus 2024, (online).
-
C. Scheurwater, ‘ Een eigen AI strategie voor de rechtspraak’, ibestuur.nl, 16 april 2024. (online).
-
D. reiling, ‘De rechtspraktijk: de toepassing van AI in de rechtspraak’, computerrecht 2020/6, 19 december 2019.
-
Y. Buruma, ‘Chinese lessen over rechtspraak en AI’, NJB 2023/587, 6 maart 2023.
-
P. Louwerse, ‘Robot rechter niet aan de orde, maar AI kan rechters wel ondersteunen’, mr-online.nl, 8 augustus 2024, (online)
-
K. härmand, ‘AI systems’ impact on the recognition of foreign judgements: the case of Estonia’, juridica international 32/2023, p. 117-118.